Radom - Ośrodek władzy - stolica regionu
fot: Plafon z Apteki pod Biały Orłem
Radom posiada bogate tradycje jako siedziba organów władzy państwowej i administracji regionalnej. W radomskim zamku królewskim w okresie staropolskim mieściły się wszystkie trzy rodzaje najwyższych władz Królestwa: ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Z początkiem XIX wieku Radom przejął od Sandomierza rolę stolicy administracyjnej regionu rozciągającego się w międzyrzeczu Wisły i Pilicy.
We wczesnym średniowieczu w widłach Wisły i Pilicy zamieszkiwało odrębne plemię, nazywane przez historyków Radomianami. Ślady osady w radomskiej dolinie rzeki Mlecznej datowane są na przełom VIII i IX wieku. Istniejący w X wieku gród obronny stawiany jest przez archeologów wśród najważniejszych ośrodków państwa Piastów. Radom jest wówczas siedzibą władzy świeckiej i duchownej. Kasztelania radomska stanowi północno-zachodni kraniec prowincji sandomierskiej. Północna część diecezji krakowskiej to archidiakonat radomski; sięga on aż po dzisiejsze Siedlce. W II połowie wieku XIII Radom otrzymuje prawa miejskie od Bolesława Wstydliwego, księcia krakowsko-sandomierskiego.
W połowie wieku XIV na sąsiednim wzniesieniu Kazimierz Wielki zakłada Nowy Radom. Miasto leży w pobliżu granicy z księstwem mazowieckim; jest silnie obwarowane: blisko trzydzieści baszt, ponad kilometr obwodu murów obronnych i fos wypełnionych wodą. Przez Radom biegną ważne trakty handlowe. Największe znaczenie ma szlak wołowy łączący Ruś ze Śląskiem.
fot.: Na jagiellońskim szlaku z Krakowa do Wilna Radom był ostatnim przed granicą z Wielkim Księstwem Litewskim miastem otoczonym murami
Na dworze Władysława Jagiełły działa Mikołaj z Radomia - najstarszy znany z imienia twórca muzyki wielogłosowej w Polsce. Jego Alleluja stanie się radomskim hejnałem. Wszyscy królowie polscy z rodu Jagiellonów okresowo przebywają w Radomiu. W roku 1401 Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie wiąże unia radomsko-wileńska. W latach 80. XV wieku, podczas pobytu króla Kazimierza Jagiellończyka na Litwie, zamek radomski jest rezydencją namiestnika na obszar Korony. Urząd ten godnie pełni królewicz Kazimierz, dziś patron Radomia i diecezji.
W roku 1505 w Radomiu zbiera się sejm. Uchwalona zostaje konstytucja Nihil novi - czyniąca parlament najwyższym organem władzy w państwie. To zmiana tak doniosła, że data sejmu radomskiego przyjmowana jest za początek okresu nowożytnego w historii Polski.
Ponieważ prawa powszechne i ustawy dotyczą nie pojedynczego człowieka, lecz ogółu narodu, przeto na tym walnym sejmie radomskim wraz z wszystkimi Królestwa naszego prałatami, radami i posłami ziemskimi za słuszne i sprawiedliwe uznaliśmy, jakoż postanowiliśmy, iż odtąd i na przyszłe czasy nic nowego stanowionym być nie ma, przez nas i naszych następców, bez wspólnego zezwolenia senatorów i posłów ziemskich, co by było ujmą i ku uciążeniu Rzeczypospolitej oraz ze szkodą i krzywdą czyjąśkolwiek, tudzież zmierzało ku zmianie prawa ogólnego i wolności publicznej.
Na tymże sejmie przyjęty zostaje pierwszy całościowy zbiór prawa dla Królestwa Polskiego, zwany statutem Łaskiego. Zawarta w nim rycina sejmu radomskiego to najstarsze przedstawienie ikonograficzne polskiego parlamentu.
fot.: Sejm radomski w roku 1505. Rycina z Kodeksu Łaskiego.
Miasto nie mieści się już w obrębie murów. Na przedmieściu lubelskim powstaje klasztor bernardynów - do dziś znakomicie zachowany w swoim późnogotyckim kształcie. Nieopodal barokowy kościół benedyktynek zaprojektuje mistrz Tylman z Gameren. Radom jest wolnym miastem królewskim, siedzibą starosty. W połowie XVI wieku urząd ten pełni Grzegorz Podlodowski. Mężem jego siostry zostaje największy poeta polskiego renesansu.
Jan Kochanowski
Epitafium Grzegorzowi Podlodowskiemu, staroście radomskiemu
By wedla cnót i godności
Grzebiono umarłych kości
Przyszłoby dziś leżeć tobie
W złotym, Podlodowski, grobie
Teraz cię licha mogiła
Znacznego męża przykryła
Ale sława sięga nieba
Nie z grobu cię sądzić trzeba
fot.: Najsławniejszy obywatel Ziemi Radomskiej, Jan Kochanowski, patrzy w kierunku gmachu Komisji Województwa Sandomierskiego.
Jan Kochanowski bywa w Radomiu również w sprawach sądowych. Tu mieszczą się sądy grodzki i ziemski. W roku 1613 Radom staje się stałą siedzibą Koronnego Trybunału Skarbowego, sądu najwyższego do spraw skarbowych i wojskowych, jedynego obejmującego jurysdykcją całe Królestwo.
fot. Pomnik świętego Jana Nepomucena przy Farze postawił Adam Stanisław Grabowski, Prezydent Trybunału Radomskiego w roku 1752
Radom leży w Województwie Sandomierskim, stanowiącym część Małopolski. Województwo tradycyjnie dzieli się na dwie części - powiaty sandomierskie na południu i powiaty radomskie na północy. Powiaty chęciński, opoczyński i radomski - ze względu na tradycje odrębności - nazywane są Ziemią Radomską. Ziemia Radomska używa herbu województwa sandomierskiego: tarcza dzielona pionowo na dwoje; na wprost oka lewego sześć poziomych pasów - na przemian czerwonych i srebrnych; na wprost oka prawego w polu błękitnym dziewięć gwiazd złotych po trzy w rzędzie.
fot. Herb Województwa Sandomierskiego i Ziemi Radomskiej. Źródło: Mały Herbarz Adama Kromera i Przyjaciół
W roku 1795 Radom staje się ośrodkiem cyrkułu w Nowej Galicji. W roku 1810 w Księstwie Warszawskim powstaje departament radomski. W jego skład wchodzą miasta powiatowe: Kielce, Kozienice, Opatów, Opoczno, Sandomierz, Staszów i Szydłowiec. Radom jest ponadto siedzibą okręgu wojskowego – jednego z czterech w Księstwie – obejmującego departamenty krakowski i radomski. W Królestwie Polskim w roku 1816 departament radomski, po odłączeniu powiatu kieleckiego, zostaje przemianowany na województwo sandomierskie. Radom pozostaje siedzibą władz regionalnych. Z województwem pokrywa się nowa diecezja sandomierska. W oparciu o złoża rud żelaza, w województwie rozwija się Zagłębie Staropolskie - główny okręg przemysłowy Królestwa.
fot. Gmach Komisji Województwa Sandomierskiego, następnie Rządu Gubernialnego Radomskiego, proj. Antoni Corazzi.
fot. Epitafium Henryka Deboliego, Prezesa Komisji Województwa Sandomierskiego – w kościele bernardynów w Radomiu
Na wzniesieniu traktu lubelskiego, prawie kilometr od Miasta Kazimierzowskiego, powstaje klasycystyczny gmach Komisji Województwa Sandomierskiego projektu Antoniego Corazziego. Wskutek tego ulica Lubelska stanie się wkrótce główną osią miasta. Ulegają rozbiórce średniowieczne mury obronne, zasypane zostają fosy. Nowy ratusz - w stylu toskańskim określony - projektuje Henryk Marconi.
fot.: Herb guberni radomskiej w latach 1845-1866 - powstał przez połączenie herbów województw sandomierskiego i krakowskiego.
Źródło: Mały Herbarz Adama Kromera i Przyjaciół
fot.: Nowy Ratusz, proj. Henryk Marconi. Z zegara na wieży w południe rozlega się Alleluja Mikołaja z Radomia.
Radom pozostaje miastem wojewódzkim, potem gubernialnym, aż do czasów II Rzeczypospolitej. Największą powierzchnię gubernia radomska ma w latach 1845-1866. Zajmuje całe międzyrzecze Wisły i Pilicy, stykając się na południu z austriacką Galicją i pruskim Śląskiem. Do guberni radomskiej należą Zagłębie Dąbrowskie z Będzinem i Sosnowcem oraz podkrakowska dolina Prądnika z Ojcowem i Pieskową Skałą.
fot.: Herb guberni radomskiej w latach 1867-1915, zdobiący gmach Kasy Przemysłowców Radomskich. Młoty górnicze nawiązują do tradycji Zagłębia Staropolskiego
Sekretarzem Dyrekcji Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego Guberni Radomskiej jest Julian Malczewski. W roku 1854 rodzi mu się syn - Jacek. Radom, to moja ściślejsza ojczyzna - ojczyzna mojego dzieciństwa - ojczyzna mojej myśli artystycznej - pisze po latach Jacek Malczewski do Rady Miejskiej. W roku 1880 w Radomiu powstaje Zarząd Dóbr Państwowych dla guberni kieleckiej, lubelskiej, radomskiej i siedleckiej. Jego tradycję podtrzymuje do dzisiaj Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych. W roku 1885 zostaje otwarta Kolej Iwangorodzko-Dąbrowska - z Dęblina przez Radom i Zagłębie Staropolskie do Zagłębia Dąbrowskiego. W Radomiu mieści się jej zarząd.
Następuje szybki rozwój przemysłu. Szczególne znaczenie ma garbarstwo, które pozostanie radomską specjalnością przez kolejny wiek. Powstaje zabudowa śródmieścia z neogotyckim Kościołem Mariackim autorstwa Józefa Piusa Dziekońskiego. W roku 1911 Radom ma 52 tysiące mieszkańców. W roku 1915 umiera w Radomiu Józef Brandt. W jego podradomskiej posiadłości – Orońsku – powstanie Centrum Rzeźby Polskiej.
W roku 1919 nowe województwo kieleckie obejmuje północno-zachodnią część Małopolski - od Częstochowy i Zagłębia Dąbrowskiego po Radom. Radom jest największym miastem i jedynym powiatem grodzkim w międzyrzeczu Wisły i Pilicy. Pozostaje siedzibą okręgowej dyrekcji kolei obejmującej ziemie województw kieleckiego, lubelskiego i wołyńskiego oraz dyrekcji lasów dla województw kieleckiego i lubelskiego.
W ramach budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego miasto zyskuje Fabrykę Broni wraz z monumentalnym założeniem mieszkaniowym. Zakłady tytoniowe projektuje Stefan Szyller. Na Sadkowie powstaje lotnisko wojskowe. Radomski dziennik Słowo jest jedyną gazetą codzienną dla Kielc i Radomia. W chwili wybuchu wojny Radom liczy 90 tysięcy mieszkańców. Okupacyjne Generalne Gubernatorstwo dzieli się na pięć dystryktów: krakowski, lubelski, lwowski, radomski i warszawski. Armia Krajowa działa w ramach okręgu radomsko-kieleckiego Jodła. Po wojnie Radom jest największym miastem województwa kieleckiego.
fot.: Architektura osiedla Fabryki Broni
W roku 1950 w Radomiu powstaje Wieczorowa Szkoła Inżynierska. Wkrótce zostają uruchomione jej filie w Kielcach, Pionkach i Skarżysku-Kamiennej. W roku 1958 zostaje otwarty wydział obuwniczo-garbarski, do dziś unikatowy w Polsce. W roku 1965 uczelnia zmienia nazwę na Kielecko-Radomską Szkołę Inżynierską, a jej siedziba zostaje umiejscowiona w Kielcach. W roku 1958 tworzy się Studium Nauczycielskie; zostaje zamknięte po kilkunastu latach, a jego kadra przeniesiona do Kielc.
W roku 1951 Radom staje się siedzibą Wschodniego Okręgu Energetycznego - dla województw kieleckiego, lubelskiego i rzeszowskiego. W Radomiu mieści się Centralny Zarząd Przemysłu Odlewniczego. Największa w Europie garbarnia skór miękkich działa w Radomiu. Radoskór jest największym przedsiębiorstwem obuwniczym w Polsce. Z Radomia pochodzą polskie telefony, maszyny do pisania, do szycia oraz karabiny maszynowe. W roku 1960 miasto ma 130 tysięcy mieszkańców, w 1970 - 160 tysięcy.
fot. Pomnik Łucznika na dawnym placu Broni.
W roku 1975 Radom odzyskuje status miasta wojewódzkiego. W nowym województwie znajduje się okręg grójecki, dotychczas niezwiązany z Radomiem. Południowa część regionu radomskiego pozostaje w województwie kieleckim. W dniu 25 czerwca 1976 roku ma miejsce protest robotniczy. Potępiamy warchołów z Radomia - głosi propaganda. Miasto z wyrokiem - powie po latach reżyser filmowy. W roku 1981 w Wyższej Szkole Inżynierskiej trwa strajk akademicki – najdłuższy w historii komunizmu w Polsce. Partyjne władze celowo wstrzymują rozwój miasta. Radom jest pomijany w planach inwestycyjnych. Skutki komunistycznego odwetu odczuwane są do dzisiaj: Radom stanowi największą w Polsce aglomerację miejską nie posiadającą ani filharmonii, ani państwowej uczelni o profilu humanistycznym.
fot.: Kamień - pomnik Radomskiego Czerwca.
W roku 1981 diecezja sandomierska przyjmuje nazwę sandomiersko-radomskiej, Kościół Mariacki staje się konkatedrą. W Radomiu powstaje Wyższe Seminarium Duchowne. Od roku 1992 istnieje diecezja radomska, wchodząca w skład metropolii częstochowskiej. Diecezja obejmuje tradycyjny region radomski – w widłach Wisły i Pilicy. Na południu należą do niej Końskie, Przedbórz, Skarżysko-Kamienna, Starachowice i Suchedniów. W roku 2002 nowy ordynariusz - Zygmunt Zimowski - otrzymuje święcenia biskupie w radomskiej Katedrze z rąk kardynała Ratzingera.
fot. Katedra Opieki Najświętszej Marii Panny, proj. Józef Pius Dziekoński.
Radom nadal pozostaje siedzibą instytucji o znaczeniu ponadregionalnym. Krajowy zasięg działania ma Centrum Przetwarzania Danych Ministerstwa Finansów. Spółka Polskie Sieci Elektroenergetyczne Wschód zarządza siecią przesyłową najwyższych napięć w południowo-wschodniej części kraju. W Radomiu ma siedzibę Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych, najstarsza spośród siedemnastu w Polsce, oraz jedna z szesnastu delegatur Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego.
fot. Siedziba spółki Polskie Sieci Elektroenergetyczne Wschód
W Radomiu mieści się Komenda Wojewódzka Policji oraz Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego, przy którym działa Centralny Ośrodek Szkolenia Inspekcji Transportu Drogowego. III Urząd Skarbowy w Radomiu jest jedną z dwudziestu w kraju wyspecjalizowanych placówek obsługujących duże podmioty gospodarcze. Archiwum Państwowe w Radomiu posiada bogate zbiory dokumentujące rolę Radomia jako ośrodka historycznego regionu w międzyrzeczu Wisły i Pilicy.
W roku 2010 Radom liczy 223 tysiące mieszkańców. Jest obok Częstochowy największym w Polsce miastem, które podczas ostatniej reformy podziału terytorialnego zostało pozbawione statusu stolicy województwa.
