Radom - siła w precyzji

Radom a obecne miasta wojewódzkie

W obecnym podziale terytorialnym państwa region radomski nie został wyodrębniony jako oddzielne województwo. Sam Radom jest obok Częstochowy największym miastempozbawionym statusu wojewódzkiego. Czy takie rozwiązania posiadają racjonalne uzasadnienie?

Porównajmy Radom z obecnymi miastami wojewódzkimi. Racjonalne jest oczekiwanie, iż miasta wojewódzkie wyróżnia wielkość własna – liczba mieszkańców, rozmiar zaplecza, a także tradycja ośrodka regionalnego.

Pod względem liczby ludności Radom, liczący 223 tysiące mieszkańców (2010), znajduje się na 14 miejscu w Polsce. Wyprzedza siedem obecnych miast wojewódzkich. Nieco mniejszą populację – 203 tysiące – posiadają sąsiednie Kielce; podobnie Toruń – 200 tysięcy. Trzy spośród obecnych miast wojewódzkich – Gorzów, Opole i Zielona Góra – są blisko dwukrotnie mniejsze od Radomia.

Źródło: BDL GUS

Jeśli wielkość jest czynnikiem doboru, nie budzi wątpliwości status dziesięciu największych miast wojewódzkich, z których każde liczy powyżej 300 tysięcy mieszkańców. Należy zakładać, iż powodem wyboru pozostałych ośrodków wojewódzkich był – poza ich wielkością – rozmiar zaplecza wynikający z odosobnienia w sieci osadniczej. Zbadano zatem połączenie tych dwu cech dla miast z przedziału 100-300 tysięcy mieszkańców. Za miarę odosobnienia przyjęto sumę odległości od trzech sąsiednich obiektów ograniczających zaplecze. Obiekty te to miasta z klasy powyżej 300 tysięcy mieszkańców, granica państwa oraz brzeg morza.

Miasta 100-300 tysięcy mieszkańców według liczby mieszkańców (2008)
i stopnia odosobnienia w sieci osadniczej

Źródło: Ł. Zaborowski, Podział terytorialny Rzeczpospolitej – spojrzenie krytyczne, Prace Geograficzne, 121, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2009, s. 263-275, uaktualnione

Należy zakładać, iż miasta wojewódzkie odróżniają się od nie-wojewódzkich odpowiednim połączeniem badanych cech. Powinny umiejscawiać się bliżej prawego górnego rogu wykresu. Przykładem trafnego wyboru miasta wojewódzkiego jest zatem Białystok. Na wykresie najbliższymi Białemustokowi miastami są Kielce i Radom. Wśród badanych 29 ośrodków te dwa jawią się jako kolejne najbardziej odpowiednie do pełnienia roli siedziby władz województwa. Pod względem odosobnienia i wielkości Kielce i Radom są bardzo zbliżone: Kielce nieznacznie przewyższają Radom wielkością zaplecza, Radom nieznacznie góruje wielkością. Przy założeniu, że odosobnienie było przesądzającym czynnikiem wyboru, powstaje pytanie o kilka ośrodków, dla których wskaźnik ten jest niewiększy niż dla Radomia, a które mimo to zostały ośrodkami wojewódzkimi. Najbliższym na wykresie jest Toruń – miasto wielkości Kielc, zaś według odosobnienia porównywalne z Radomiem. Innym miastem wojewódzkim posiadającym zaplecze podobne do Radomia, ale dużo mniejszym – jest Zielona Góra. Dalej Gorzów i Opole nie dorównują Radomiowi ani liczbą mieszkańców, ani zapleczem, posiadając mimo to status wojewódzki.

Warto tu zwrócić uwagę, iż dla trzech wspomnianych przed chwilą ośrodków – Torunia oraz Gorzowa i Zielonej Góry – zdecydowano się na utworzenie województw posiadających po dwie stolice. Przy czym, o ile główne miasta lubuskiego rzeczywiście są wzajemnie porównywalne wielkościowo, o tyle Toruń jest blisko dwukrotnie mniejszy od sąsiedniej Bydgoszczy. Trafne spostrzeżenie czyni A. Nelicki (2001): „Dwa konflikty między miastami rywalizującymi o rangę stolicy województwa rozwiązano zupełnie odmiennie. Z jednej strony utworzono województwo kujawsko-pomorskie z Bydgoszczą i Toruniem, z drugiej – małe województwo świętokrzyskie z Kielcami, a Radom włączono do mazowieckiego. Czwarte z dodatkowych województw, tj. województwo lubuskie, ma jedynie dwa stosunkowo niewielkie jak na siedziby władz wojewódzkich ośrodki miejskie.”[1]Dodatkową wątpliwość budzi fakt, iż zaplecza Gorzowa i Zielonej Góry – każde zbliżone do zaplecza Radomia powierzchniowo – są znacznie mniejsze, jeśli wziąć pod uwagę ich liczbę ludności. Województwo lubuskie ma niższą gęstość zaludnienia niźli region radomski.

Sprawdźmy, czy dobór obecnych miast wojewódzkich da się uzasadnić tradycją ośrodka regionalnego. O funkcjonowaniu administracji publicznej w rozumieniu współczesnym na ziemiach polskich można mówić począwszy od XIX wieku. Zbadano długość okresu, w którym duże miasta z dzisiejszego terytorium Rzeczpospolitej pełniły rolę stolic regionów administracyjnych. Za początek okresu badania przyjęto rok 1810, to jest datę wprowadzenia podziału terytorialnego Galicji Zachodniej przyłączonej do Księstwa Warszawskiego. Miało to miejsce niedługo po reformie administracji w Królestwie Prus, dokonanej w grudniu roku 1806.[2]Można przyjąć, iż są to początki działania administracji terytorialnej w rozumieniu współczesnym na niemalże całym obecnym terytorium kraju. Okres badania kończy data ostatniej reformy podziału – rok 1999.

Okresy pełnienia roli ośrodka administracji regionalnej w latach 1810-1999 przez miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańców (2009) w dzisiejszych granicach Rzeczpospolitej

Wyróżniono obecne miasta wojewódzkie. Pominięto ośrodki, które nie pełniły roli ośrodka administracji regionalnej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Ł. Zaborowski, Zasady podziału terytorialnego państwa na szczeblu regionalnym. Próba uporządkowania i zastosowania na przykładzie Polski, rozprawa doktorska, Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 2010

Miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańców (2009) według sumarycznego okresu pełnienia roli ośrodka administracji regionalnej w latach 1810-1999

Źródło: opracowanie własne

Pod względem długości sumarycznego okresu pełnienia roli stolicy regionu – 145 lat – Radom plasuje się na 10 miejscu w kraju. Jedynym miastem obecnie nie-wojewódzkim, które znalazło się wyżej, jest Koszalin, zajmujący pozycję 6-7 wraz z Opolem. Niżej niż Radom umiejscawia się połowa obecnych miast wojewódzkich, w tym miasta o ugruntowanym – wydawałoby się – statusie ośrodków regionalnych. Na przykład Kraków, Łódź i Katowice zajmują miejsca 16-18, z wartościami 77-85 lat. Wśród obecnych miast wojewódzkich najkrótszą tradycją stolicy regionu wykazują się Gorzów, Toruń i Zielona Góra; znamienne jest, iż są to ośrodki województw posiadających po dwa miasta wojewódzkie. W badanym okresie Kielce pełniły rolę ośrodka regionalnego ogółem przez 149 lat – tylko cztery lata dłużej niż Radom.

Radom natomiast zdecydowanie przewyższa Kielce, kiedy wziąć pod uwagę najdłuższy okres, w którym miasto nieprzerwanie stanowiło siedzibę władz regionalnych. Dla Radomia długość takiego okresu to 105 lat (1810-1915), zaś dla Kielc – 54 lata (1945-1999). W tym ujęciu Radom plasuje się na 8-9 miejscu w kraju wraz z Płockiem. I tym razem powyżej Radomia znajduje się tylko jedno miasto obecnie nie-wojewódzkie – Legnica. Znaczna większość dzisiejszych miast wojewódzkich – 12 – nie wykazuje się tak długim nieprzerwanym okresem pełnienia roli ośrodka regionalnego jak Radom. Najbliższym w zestawieniu ośrodkiem jest Gdańsk (104). Niżej plasują się ponownie Kraków, Katowice i Łódź, zajmując miejsca 12-14.

Miasta powyżej 100 tysięcy mieszkańców (2009) według najdłuższego nieprzerwanego okresu pełnienia roli ośrodka administracji regionalnej w latach 1810-1999

Źródło: opracowanie własne

W świetle powyższych argumentów fakt pozbawienia Radomia statusu miasta wojewódzkiego jest trudny do obrony.

> Radom miastem wojewódzkim – postulaty

Powyższy tekst powstał na podstawie artykułu: Łukasz Zaborowski, Region radomski a obecny podział terytorialny państwa, Studia nad regionem radomskim, t. IV, Politechnika Radomska, Radom 2011