Nie masz ziemi jak radomska
Nie masz kraju jak Polska, nie masz ziemi jak radomska
– tak zwykła mawiać radomska szlachta. Ziemia Radomska – leżąca na krańcach historycznej Małopolski, na pograniczu z Mazowszem i Ziemią Łęczycko-Sieradzką – z kilku przyczyn może być uważana za serce polskości. Tutejszy język dzięki poezji Kochanowskiego stał się rdzeniem literackiej polszczyzny. Mikołaj z Radomia to pierwszy znany z imienia twórca muzyki wielogłosowej w Polsce. Radomskie krajobrazy były natchnieniem dla Malczewskiego, czołowego przedstawiciela polskiego symbolizmu w malarstwie. Tu wychował się Kolberg, największy polski etnograf. Żywa kultura muzyczna radomskiej wsi do dziś stanowi o wyjątkowości tej ziemi. Ubiór noszony w Puszczy Radomskiej uważany jest za jeden z bardziej pierwotnych spośród polskich strojów regionalnych. Bogate tradycje górnictwa i przemysłu, rolnictwa i gospodarki leśnej, wiślanego flisu i kolejnictwa – dają przegląd życia gospodarczego w Polsce na przestrzeni dziejów. Zaskakujące jest także zróżnicowanie krajobrazu – od urwistych zboczy przełomów rzek po urozmaicone wydmami równiny, od bezleśnych pól z widokami na Łysogóry po zalane wodą kamieniołomy, dzikie bagna i puszczańskie ostępy...
Pojęcie Ziemi Radomskiej pochodzi z czasów I Rzeczypospolitej. Ziemia Radomska stanowiła północną część województwa sandomierskiego, obejmując powiaty chęciński, opoczyński i radomski. Węższe pojęcie – Radomskie – odnosi się do ówczesnego powiatu radomskiego. Na północy Radomskie graniczyło z Mazowszem; granica małopolsko-mazowiecka biegła tutaj od Pilicy pod Nowym Miastem do Radomierzy (Radomki) pod Brzózą. Do dziś taki przebieg ma granica zasięgów dialektów małopolskiego i mazowieckiego. Na wschodzie Wisła oddzielała Radomskie od województwa lubelskiego. Na południu Radomskie sięgało po Kamienną, stykając się z powiatem sandomierskim. Wreszcie na zachodzie granica Radomskiego z powiatem opoczyńskim – biegła Garbem Gielniowskim i dolnym odcinkiem Drzewiczki. Tak zakreślonego terytorium dotyczy poniższy opis.
Od żółwi błotnych po próg tektoniczny – niesamowita przyroda pogranicza
Radomskie leży na pograniczu nizin i wyżyn. W jego północno-zachodniej części rozciąga się Równina Radomska. Główne rzeki regionu – Radomierza, Zwolenka i Iłżanka – przecinają równinę z zachodu na wschód, zdążając ku Wiśle. Na Radomierzy powyżej Przytyka utworzono Jezioro Domaniowskie – największe w międzyrzeczu Wisły i Pilicy. Bagna nieopodal ujścia Zwolenki są ostoją żółwi błotnych, jedną z kilku największych w Polsce. Żółwie żyją także w Puszczy Kozienickiej, pokrywającej północno-wschodnią część Radomskiego. Cechą szczególną Puszczy jest występowanie zbiorowisk roślinnych typu podgórskiego w nizinnym środowisku. Przebiegają tędy północne granice karpackiego zasięgu buka i jodły. Puszczański krajobraz urozmaicają wały wydmowe.
Na wschodzie Równina Radomska urywa się ponad Małopolskim Przełomem Wisły. W zboczach doliny, których wysokość sięga osiemdziesięciu metrów, odsłaniają się skały kredowe. Poniżej przełomu zaczyna się Dolina Środkowej Wisły. Na jej radomskim odcinku Wisła nie jest uregulowana, dzięki czemu pozostaje największą dziką rzeką w Europie. Liczne wyspy, starorzecza, zarośla stanowią siedlisko dla rzadkich gatunków ptaków.
Południowo-wschodnią część Radomskiego zajmuje Przedgórze Iłżeckie. To pas wzniesień zbudowanych ze skał jurajskich i kredowych. Tutejsze wapienie podlegają zjawiskom krasowym. Krasowego pochodzenia jest także jezioro w przełomie Iłżanki w Iłży. W Puszczy Iłżeckiej – rozciągającej się między Iłżą, Ostrowcem i Starachowicami – można napotkać leje krasowe, a w skałkach przełomu Kamiennej w Bałtowie – również jaskinie. Powyżej bałtowskiego przełomu Kamienna płynie równolegle do Przedgórza Iłżeckiego, przez strefę wychodni jurajskich piaskowców. Wypływa z Garbu Gielniowskiego, podobnie jak Czarna Konecka, Drzewiczka i Radomierza. To zalesione pasmo piaskowcowych wzgórz opada ku północy progiem tektonicznym o wysokości ponad stu metrów. Tutaj znajduje się najwyższe wzniesienie Radomskiego – Altana (408 m n.p.m).
Od prehistorycznych kopalni po akrobacje lotnicze – dookoła Radomskiego
W Radomskiem odkryto jedne z najstarszych na ziemiach polskich śladów pobytu człowieka. Wiek krzemiennych narzędzi znalezionych w Tomaszowie koło Rudy Wielkiej – dziesięć kilometrów na południowy zachód od Radomia – określany jest na 250 tysięcy lat. Krzemień wydobywano na miejscu – jest to zatem najstarsze w Polsce zagłębie górnicze. Prehistoryczną kopalnię krzemienia odkryto także we współczesnych kamieniołomach wapienia w Wierzbicy – działających do niedawna dla potrzeb cementowni.
Pobliskie Orońsko – gdzie również zachowały się szyby kopalni krzemienia – przed stu laty było posiadłością Józefa Brandta, twórcy sławnej pracowni malarskiej w Monachium. Obecnie w zespole pałacowym mieści się Centrum Rzeźby Polskiej. A Józef Brandt spoczywa na radomskim starym cmentarzu – który swoją drogą stanowi bezcenną galerię XIX-wiecznej rzeźby. Rzeźbiarze pracujący w Orońsku wykorzystują piaskowiec łamany w okolicach Szydłowca. Kamień ten zdobi lica wielu sławnych budowli, zaś szydłowiecki krajobraz wzbogacają zalane wodą kamieniołomy. Z miejscowego piaskowca zbudowane są gotyckie kościoły fundowane przez Odrowążów. Ich średniowiecznym gniazdem rodowym były tereny między Szydłowcem a Końskimi. W Szydłowcu oprócz gotyckiej fary zachowały się cenne zabytki renesansowe: zamek i ratusz. W zamku mieści się Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych. Posiada ono dwie trzecie tego rodzaju zbiorów zgromadzonych w polskich muzeach. W Szydłowcu godny uwagi jest też wielki cmentarz żydowski. Znajduje się na nim dwa i pół tysiąca nagrobków – oczywiście wykutych w piaskowcu szydłowieckim.
Do największych w Polsce należy także stacja kolejowa w Skarżysku-Kamiennej. Miasto zawdzięcza powstanie skrzyżowaniu linii Kolei Dęblińsko-Dąbrowskiej zbudowanej pod koniec XIX wieku. Wielka stacja rozrządowa pozwala na zestawienie dwóch tysięcy wagonów na dobę. Dziś Skarżysko słynie także z Sanktuarium Matki Bożej Miłosierdzia – z pełno-wymiarową kopią wileńskiej kaplicy ostrobramskiej. Kresowe skojarzenia prowadzą nas w kierunku Białego Stoku. Tak nazywa się wywierzysko Kamiennej koło Borek na Garbie Gielniowskim. Woda wypływa z otworów w skale, tworząc od razu wartki potok. Z Borkami sąsiaduje Rędocin, sławny – i wciąż czynny – ośrodek garncarstwa ludowego.
Jednak Garb Gielniowski zasłynął przede wszystkim rudami żelaza. Obszar ten to Zagłębie Staropolskie. Huta żelaza w Chlewiskach do lat 40. XX wieku – jako ostatnia w Europie – była opalana węglem drzewnym. Zachowana w znakomitym stanie stanowi obecnie Muzeum Techniki. Górnicze tradycje w Radomskiem podtrzymywała do ostatnich lat głębinowa kopalnia glinki ceramicznej w Zapniowie koło Przysuchy. Na jej terenie odkryto i udostępniono dla turystów ślady dinozaurów odciśnięte w jurajskich piaskowcach. Między Zapniowem a Przysuchą jest Gródek Leśny, gdzie zachowały się tajemnicze wały kultowe z czasów pogańskich. Niedaleki Goździków, dzięki tamtejszym źródłom szczaw żelazistych, w XIX wieku był sławnym uzdrowiskiem.
Przysucha posiadała trzy rynki – niemiecki, polski i żydowski. Po Żydach zachowała się między innymi XVIII-wieczna bożnica. Przy rynku niemieckim wychowywał się Oskar Kolberg – najsławniejszy polski etnograf. Jego muzeum mieści się w XIX-wiecznym dworku Dembińskich. A okolice Przysuchy do dziś słyną ze świetnie zachowanej kultury ludowej. Mieszkańcy Rdzuchowa i sąsiednich wsi, znani jako Kajocy, bywają znakomitymi skrzypkami. By znaleźć się w ich gronie, należy opanować ogrywanie obera ciągłego – kilkadziesiąt minut ekstatycznej improwizacji. Już Kolberg zauważył, że ober w Radomskiem jest jakby żywszy niż gdzie indziej…
Pobliskie Skrzyńsko i Skrzynno to średniowieczne ośrodki kasztelańskie. Skrzyńsko znane jest jako najstarsze sanktuarium w diecezji radomskiej – fundowane przez Piotra Włosta Dunina, protoplastę sławnego rodu Łabędziów. Sąsiednia Wieniawa słynie z cennego renesansowego poliptyku przedstawiającego żywot świętego Stanisława. Obok zaś leży Kochanów – gniazdo rodowe Kochanowskich. Ich włości kryją dziś wody Jeziora Domaniowskiego. Kochanowscy byli też właścicielami Przytyka, zwanego pępkiem Europy, jako że przecinały się tu dwa średniowieczne trakty handlowe. Obecnie Przytyk słynie z papryki – z tej okolicy pochodzi 80% jej krajowych plonów.
W pobliżu – Stara Błotnica z cennym późnobarokowym kościołem i gotyckim wizerunkiem Pani Ziemi Radomskiej. Sanktuarium znane jest od niedawna z nocnej pieszej pielgrzymki z Radomia, w której uczestniczą sami mężczyźni. Podobnie tylko mężczyźni grają w starodawnym obrzędzie ścięcia śmierci w Jedlińsku. Widowisko, odbywające się w Kusaki – ostatni wtorek karnawału, jest dobrze znane etnografom. Jedlińska nie należy mylić z pobliską Jedlnią. Tu, w sercu Puszczy Jedlneńskiej – czyli Kozienickiej – Jagiellonowie posiadali dworek myśliwski. W Jedlni Władysław Jagiełło wydał przywilej Neminem captivabimus, zapewniający szlachcie nietykalność osobistą. Jedlnia i Garbatka do dzisiaj cenione są jako miejscowości letniskowe. Kozienice zaś słyną jako miejsce urodzenia Zygmunta Starego. Czworoboczny słup upamiętniający to wydarzenie uchodzi za najstarszy wolnostojący świecki pomnik w Polsce. Dzisiejsze Kozienice znane są ze stadniny koni czystej krwi arabskiej i wielkiej elektrowni w pobliskich Świerżach Górnych.
Puszcza Jedlneńska dostarczyła drewna na most pontonowy, zbudowany pod Kozienicami pod nadzorem starosty radomskiego Dobrogosta Czarnego z Odrzywołu. Tworzące go dwieście dębowych szkut zostało spławione w dół Wisły, by umożliwić przeprawę wojskom idącym pod Grunwald. Do powstania tego wyjątkowego dzieła inżynierskiego przyczynili się miejscowi flisacy – lud wodny małopolski – jak pisali kronikarze. A sławny poemat opisujący ich rzemiosło: Flis, to jest spuszczanie statków Wisłą… – powstawał właśnie w tym tu sławnym, w cnotę i w chleb bogatym radomskim kraju. Ta to ujął jego autor – Sebastian Klonowic, który posiadał dobra ziemskie w okolicy Sieciechowa.
Sieciechów zaś przez Galla Anonima określony został najznaczniejszym grodem nad Wisłą między Sandomierzem a Płockiem. W XII wieku powstało tu opactwo benedyktynów. Fragmenty romańskich budowli zachowały się obok świetnego późnobarokowego kościoła. Natomiast barokowy kościół w sąsiednim Wysokim Kole – słynący dziś jako sanktuarium – fundował wnuk Jana Kochanowskiego. Największy poeta polskiego renesansu urodził się w Sycynie, ożenił w Przytyku, mieszkał w Czarnolesie, bawił i sądził w Radomiu, a spoczywa w Zwoleniu. Radomskie jest kolebką literackiej polszczyzny. Co roku w czerwcu – na kanwie twórczości mistrza Jana – odbywają się tu Czarnoleskie Spotkania Sobótkowe. Dworek w czarnoleskim parku mieści muzeum Kochanowskiego.
Z czasów Jana z Czarnolasu pochodzi zamek Firlejów, potem Lubomirskich w Janowcu. Zbudowany na skalnym cyplu górującym nad przełomem Wisły – jest drugim co do wielkości zamkiem w Małopolsce. W jego budowie brali udział Santi Gucci i Tylman z Gameren. Na krawędzi Małopolskiego Przełomu Wisły leży także Solec. Jego nazwa związana jest z przywilejem na spław soli z żup krakowskich. Miasto posiada w herbie świętego Stanisława. To tutaj legenda umieszcza sławny sąd, na którym świadczyć miał wskrzeszony przez biskupa Piotrowin. Stare kościoły i pozostałości zamku na skarpie pociętej wąwozami – czynią z Solca cenione miejsce plenerów artystycznych.
Nad Wisłą nie ma już flisaków. Napotkamy ich za to w Bałtowie – gdy wybierzemy się na spływ tratwami przełomem Kamiennej. W bałtowskim parku jurajskim można zobaczyć naturalnej wielkości modele dinozaurów. Ich ślady znajdowane są w okolicznych wapiennych skałach. Kamienna jako droga wodna też miała swój okres świetności. Działający w XIX wieku Kombinat Kamiennej – zespół zakładów hutniczych między Starachowicami a Ostrowcem – obsługiwany był barkami spławianymi kanałem. Pozostałości imponujących urządzeń wodnych można oglądać w Brodach Iłżeckich. A również dziś dolinę Kamiennej powyżej Brodów wypełnia duże jezioro; w jego wodach przeglądają się malownicze skałki piaskowcowe.
Iłża to średniowieczny ośrodek klucza dóbr biskupów krakowskich. Już w XIV wieku na urwisku ponad miastem istniał potężny zamek. Co roku na początku maja jego ruiny są miejscem turniejów rycerskich. Główną atrakcją jest pokaz oblężenia i zdobywania zamku. W mieście godna uwagi jest także renesansowa fara z bogatym wyposażeniem. Iłża szeroko słynęła niegdyś jako ośrodek garncarstwa. Unikatowym zabytkiem jest zachowany tam wolnostojący kamienny piec do wypalania ceramiki. Najbardziej niezwykłym iłżeckim zwyczajem jest barabanienie: polega na biciu w XVI-wieczny kocioł na ulicach miasta w nocy przed Rezurekcją.
Między Iłżą a Radomiem leży Skaryszew – należący do najstarszych miast w regionie. Tutaj w pierwszy czyli wstępny poniedziałek Wielkiego Postu odbywają się Wstępy – największe targi końskie w Polsce. To niepowtarzalna okazja do zobaczenia wielu starych zwyczajów, jak na przykład przybijanie targu.
Z dawną kulturą ludową można zapoznać się także w Muzeum Wsi Radomskiej. Zgromadzono tu kilkadziesiąt starych budowli drewnianych; wśród nich jest kościół, zespół dworski, sześcioboczna stodoła i wiatraki. Odrębny dział stanowi skansen bartniczo-pszczelarski. W muzeum odbywają się liczne ciekawe imprezy – między innymi rekonstrukcje historycznych starć zbrojnych. Region kielecko-radomski wyróżniał się bowiem aktywnością ruchu oporu w czasach powstań i ostatniej wojny.
Bogate zbiory dotyczące historii miasta i regionu, w tym dział archeologiczny, posiada radomskie Muzeum imienia Jacka Malczewskiego. Ważną część kolekcji stanowi malarstwo polskie XIX i XX wieku. Muzeum ma kilkadziesiąt obrazów swojego patrona – urodzonego w Radomiu – oraz największy zbiór pamiątek przekazanych przez potomków Malczewskich. Jest także duży dział przyrodniczy z unikatową kolekcją jaj ptasich. Przeważająca część zbiorów radomskiego Muzeum Sztuki Współczesnej to przekazane przez artystów dary - dla pierwszej w Polsce placówki muzealnej gromadzącej wyłącznie dzieła powstałe po roku 1945. Ta cenna kolekcja - należąca do dziesięciu największych w kraju - wkrótce znajdzie odpowiednią przestrzeń ekspozycyjną w zabytkowej elektrowni przebudowywanej na Centrum Sztuki Współczesnej.
Radom jest miejscem wielu innych cyklicznych wydarzeń kulturalnych. Odbywają się tu festiwale muzyczne – Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej i Kameralnej oraz Festiwal Muzyki Dawnej imienia Mikołaja z Radomia. Rafa to drugi najstarszy w Polsce festiwal piosenki żeglarskiej. Radomski Teatr Powszechny imienia Jana Kochanowskiego co dwa lata zaprasza na Międzynarodowy Festiwal Gombrowiczowski. Pisarz często bywał w Radomiu przy okazji odwiedzin brata – Jerzego. W jego dworku w pobliskiej Wsoli działa muzeum Witolda Gombrowicza. Radomskie lotnisko co dwa lata staje się areną pokazów lotniczych – największej tego rodzaju imprezy w Europie na wschód od Berlina.
Radom posiada wiele ciekawych zabytków architektury. Jednak jego najcenniejszym zabytkiem jest układ urbanistyczny. Został on uznany za modelowy przykład rozwoju przestrzennego miast polskich...
