Radom - siła w precyzji

Od początku istnienia państwa polskiego aż do upadku I Rzeczpospolitej Radom należał do dzielnicy sandomierskiej, a następnie do województwa sandomierskiego, które stanowiło część Małopolski.[1] Po wydzieleniu województwa lubelskiego, co nastąpiło w roku 1474,[2] województwo sandomierskie (rycina 3) dzieliło się na dwie części – powiaty sandomierskie na południu i powiaty radomskie na północy. Te drugie – powiaty chęciński, opoczyński i radomski – zwane były Ziemią Radomską. Pierwotnie do powiatu radomskiego należała też dawna kasztelania sieciechowska rozciągająca się na prawym brzegu Wisły. Usamodzielniona w II połowie XVI wieku przybrała nazwę Ziemi Stężyckiej.[3]

Województwo sandomierskie w latach 1474-1772 na tle obecnych granic województw

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Atlas Rzeczpospolitej Polskiej, Główny Geodeta Kraju, Warszawa 1993

Ziemia Radomska stanowiła zatem północno-zachodnią część województwa sandomierskiego obejmując międzyrzecze Wisły i Pilicy. Na zachodzie – przez Pilicę – graniczyła z województwami łęczyckim i sieradzkim; na południowym zachodzie – z województwem krakowskim; na południowym wschodzie granica z powiatem sandomierskim nawiązywała do Kamiennej; na wschodzie Wisła wyznaczała granicę z województwem lubelskim i z Ziemią Stężycką. Na północy Ziemia Radomska graniczyła z Mazowszem, ściślej z Ziemią Rawską województwa rawskiego i z Ziemią Czerską województwa mazowieckiego. Granica z Mazowszem biegła Pilicą w okolicy Nowego Miasta, potem równoleżnikowo na wschód do Radomki pod Brzózą; dalej granicę wyznaczał ujściowy odcinek Radomki. Niewielka część Ziemi Czerskiej na południowym brzegu Pilicy zwana była Zapilczem.[4]

Województwo sandomierskie w latach 1816-1837 i gubernia sandomierska w latach 1837-1844 na tle obecnych granic województw
  
Sieć osadnicza współczesna. Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Trzebiński, A. Borkiewicz, Podziały administracyjne Królestwa Polskiego w okresie 1815-1918, Dokumentacja Geograficzna, 4, IG PAN, Warszawa 1956

Po ostatnim rozbiorze Rzeczpospolitej w roku 1795 Ziemia Radomska weszła w skład Galicji Zachodniej. Granica Galicji z zaborem pruskim przebiegała Pilicą aż do jej ujścia. Od tej pory administracyjnie zostaje związane z Radomiem Zapilcze. W roku 1809 Galicję Zachodnią przyłączono do Księstwa Warszawskiego. Utworzony wówczas departament radomski objął ziemie w widłach Wisły i Pilicy; na południu sięgał po Góry Świętokrzyskie z Kielcami oraz po Sandomierz i Staszów włącznie. W roku 1816 w nowym Królestwie Polskim przywrócono województwo sandomierskie, jednak w granicach innych niż w I Rzeczpospolitej (rycina 4). Województwo objęło departament radomski bez powiatu kieleckiego. Ze względu na peryferyjne położenie Sandomierza stolicą pozostał Radom. W 1837 roku województwo przemianowano na gubernię.[5]

Gubernia radomska w latach 1844-1866 na tle obecnych granic województw 


Sieć osadnicza współczesna. Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Trzebiński, A. Borkiewicz, Podziały…

W roku 1845 połączono gubernie kielecką i sandomierską w jedną gubernię radomską (rycina 5). Zajmowała ona całe międzyrzecze Wisły i Pilicy, granicząc na południu z austriacką Galicją i pruskim Śląskiem. Na jej krańcach leżały Będzin i Sosnowiec w Zagłębiu Dąbrowskim oraz Ojców i Pieskowa Skała koło Krakowa. W roku 1866 z guberni radomskiej wydzielono gubernię kielecką. Gubernia radomska w nowym kształcie istniała do 1915 roku (rycina 6). Na północy, wschodzie i zachodzie jej granice wyznaczały Wisła i Pilica. Na południu należały do niej Końskie, Opatów, Ostrowiec, Sandomierz i Staszów.[6]


Gubernia radomska w latach 1866-1915 na tle obecnych granic województw

Nazwy miejscowości współczesne. Źródło: opracowanie własne na podstawie: W. Trzebiński, A. Borkiewicz, Podziały…

W roku 1919 z ziem małopolskich w dawnym zaborze rosyjskim, na lewym brzegu Wisły utworzono jedno województwo (rycina 7). Jego największe miasta – Częstochowa, Radom i Sosnowiec – znajdowały się na obrzeżach. Miastem wojewódzkim zostały centralnie położone Kielce. Województwo kieleckie, obejmując ziemie w międzyrzeczu Wisły i Pilicy, terytorialnie nawiązywało do wielkiej guberni radomskiej z lat 1844-1866; posługiwało się również jej herbem, złożonym z herbów staropolskich województw krakowskiego i sandomierskiego. W czasie wojny w Generalnym Gubernatorstwie międzyrzecze Wisły i Pilicy należało do dystryktu radomskiego. Ze względu na przebieg granicy między Gubernatorstwem a Rzeszą, dystrykt radomski objął również pas ziem leżących za Pilicą – od Tomaszowa na północy przez Piotrków Trybunalski i Radomsko do Częstochowy na południu.[7]


Województwo kieleckie w latach 1919-1938 na tle obecnych granic województw

Nazwy miejscowości współczesne. Źródło: opracowanie własne na podstawie: WielkaEncyklopedia Powszechna PWN, t. 9, Warszawa 1967

Po wojnie kształt odtworzonego województwa kieleckiego ustalił się w roku 1950 (rycina 8). Obejmowało ono tradycyjny obszar regionu w międzyrzeczu Wisły i Pilicy. Niewielkie odstępstwa poczyniono nad Pilicą naprzeciw miasta Białobrzegi – do kieleckiego dołączono Promnę, oraz nad Wisłą naprzeciwko Puław – do lubelskiego odpadły Góra Puławska i Janowiec.[8] Radom stanowił największe miasto województwa, ośrodek regionalny dla jego północnej połowy.


Województwo kieleckie w latach 1950-1975 na tle obecnych granic województw

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wielka Encyklopedia…

W roku 1975 przeprowadzono kolejną reformę podziału terytorialnego. Jednym z jej skutków było przerwanie tradycyjnych więzi regionalnych.[9] Również nowe województwo radomskie objęło obszar, który nie był tożsamy z regionem radomskim. Znalazły się w nim mazowieckie ziemie na północ od Pilicy – okręg grójecki, ciążący do Warszawy. Natomiast na południu w województwie kieleckim pozostały Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko-Kamienna i Starachowice, do tego czasu tradycyjnie związane z Radomiem. Na zachodzie okręg opoczyński trafił do województwa piotrkowskiego. Układ z roku 1975 w dużym stopniu przetrwał w obecnym podziale terytorialnym. Dawne piotrkowskie znalazło się w województwie łódzkim, radomskie – w mazowieckim, kieleckie i tarnobrzeskie (w obrębie omawianego regionu) – w świętokrzyskim. Na poziomie gminnym jedyne odstępstwa to przynależność Drzewicy do łódzkiego oraz Gowarczowa do świętokrzyskiego.

Powyższa analiza pozwala wskazać Wisłę i Pilicę jako historyczne granice regionu radomskiego. Pozostaje zagadnienie granicy południowej. Jej wyznaczenie jest o tyle trudne, iż w pewnych okresach Radom współtworzył region administracyjny z sąsiednimi Kielcami, w innych zaś ośrodki te dzieliła granica regionalna o różnym przebiegu. W czasach I Rzeczpospolitej Kielce należały do powiatu chęcińskiego, a tym samym do Ziemi Radomskiej. W okresie 1810-1999 przez 88 lat Kielce i Radom były w jednym regionie administracyjnym. Najbardziej słuszne będzie zatem twierdzenie o wspólnym historycznym regionie Kielc i Radomia, obejmującym międzyrzecze Wisły i Pilicy. Zważywszy jednak, iż dzisiaj Kielce i Radom należą do innych województw, aktualne jest pytanie, czy obecna granica nawiązuje do którejś z historycznych rubieży.

Przez zdecydowaną większość okresu istnienia granicy regionalnej między Kielcami a Radomiem po stronie radomskiej pozostawała główna część aglomeracji staropolskiej – od Opoczna i Końskich przez dzisiejsze Skarżysko-Kamienną i Starachowice po Ostrowiec Świętokrzyski. Granica regionu nawiązywała raczej do Gór Świętokrzyskich niż do Kamiennej. Ponadto na południowym wschodzie region radomski sięgał znacznie dalej – obejmując okręg sandomierski aż po Czarną Staszowską. Również w wewnętrznych podziałach województwa kieleckiego w okresie II Rzeczpospolitej ośrodki nad Kamienną oraz Sandomierz były związane z Radomiem, a nie z Kielcami.[10] Przerwanie tych więzi nastąpiło dopiero w roku 1975. Zachowały się one jednak w podziałach terytorialnych niepaństwowych. Diecezja sandomiersko-radomska Kościoła katolickiego, obok odrębnej kieleckiej, istniała do roku 1991, posiadając kształt zbliżony do województwa sandomierskiego po roku 1816 i guberni radomskiej po roku 1866. Również obecna diecezja radomska nawiązuje do historycznego regionu radomskiego (rycina 9). Leży w widłach Wisły i Pilicy, zaś na południu obejmuje Końskie, Skarżysko-Kamienną i Starachowice.


Diecezja radomska Kościoła katolickiego na tle obecnych granic województw

Źródło: opracowanie własne na podstawie strony internetowej diecezji (www.diecezja.radom.pl)


Podsumowując – za historyczny region radomski można uznać obszar rozciągający się między Pilicą, Wisłą i Górami Świętokrzyskimi. Rodzaj tych obiektów geograficznych oddaje charakter granic: na północy, wschodzie i zachodzie – określone rzekami – granice są liniowe, na południu – można mówić raczej o strefie granicznej, wyznaczonej przez krainę przyrodniczą.Popularne hasło określające położenie regionu – w widłach Wisły i Pilicy – jest w pełni uzasadnione.


Obecne granice województw w obrębie regionu radomskiego w niewielkim stopniu odpowiadają historycznym podziałom terytorialnym. Sprzed roku 1975 pochodzi jedynie granica województw lubelskiego i mazowieckiego. Na długich odcinkach biegnie ona Wisłą, tak jak granica Ziemi Radomskiej oraz jednostek istniejących w XIX wieku i w I połowie XX wieku. Jedynie lądowy odcinek granicy w okolicy Janowca i Puław pochodzi z roku 1950. Natomiast Pilica w ogóle nie stanowi obecnie granicy administracyjnej na poziomie regionalnym. Granice między województwami łódzkim, mazowieckim i świętokrzyskim przebiegające przez region radomski nie nawiązują do granic regionalnych sprzed roku 1975. Przynależność dużej części regionu do województwa mazowieckiego stoi w sprzeczności z tysiącletnią tradycją terytorialną dzielnicy sandomierskiej.

> Nie masz kraju jak Polska, nie masz ziemi jak radomska

Powyższy tekst stanowi rozdział artykułu: Łukasz Zaborowski, Region radomski a obecny podział terytorialny państwa, Studia nad regionem radomskim, t. IV, Politechnika Radomska, Radom 2011